کتاب "علم و دین" از 13 بخش تشکیل شده است که عبارتند از: دین و تاریخ علم، فیزیک و متافیزیک در قرن هفدهم، خداوند و طبیعت در قرن هجدهم، زیست شناسی و الهیات در قرن نوزدهم، علم و دین در قرن بیستم، روشهای علم، از علوم تا علوم انسانی، روشهای دین، زبانهای علم و دین، فیزیک و عدم تعین، زندگی و ذهن، تکامل و آفرینش، خداوند و طبیعت.

این نوشتار به نقد و بررسی کتاب «علم و دین» نوشته آقای «ایان باربور» استاد چینی الاصل آمریکایی، ترجمه آقای «بهاء الدین خرمشاهی»، می‏پردازد که نخست بار در سال 1362ش توسط مرکز نشر دانشگاهی در تهران منتشر شده است.

کتاب مورد بحث در موضوع خود، یعنی فلسفه دین و کلام جدید کتابی سودمند و پرمحتوا است و از نکات مثبت بسیاری برخوردار است در خلال بحث به این نکات خواهیم پرداخت مثلاً از متانت و اعتدال نویسنده و علم زده نبودن او می‏توان یاد کرد.

امّا نکات منفی و نادرست این کتاب نیز اندک نیستند که ضمن چند بند به بررسی آنها می‏پردازیم:

1. دیدگاه‏های «باربور» در موضوعات عقل، شناخت و ماهیت علم: با این که ایشان نکات بدیع و با ارزشی در باب ماهیت علم تجربی و محدودیت‏های آن مطرح کرده ولی در عین حال در خصوص حقیقت عقل و عقلانیت و مسأله شناخت دچار لغزش‏های نابخشودنی شده است. بدین شرح:

1/1. نگاه نادرست به ماهیت عقل: باربور هنگام پرداختن به دیدگاه حس گرایانه هیوم در مقابل مذهب اصالت عقل و ایده آلیسم نسبی کانت گفته است: دین مبتنی بر برهان عقلی نیست بلکه متکی به وحی واقعی و تاریخی و تجربه اخلاقی و دینی است. نیز بر اثر انتقادهای هیوم و ابراز شک نسبت به توانایی عقل اثر این قبیل بحث‏ها کاهش یافت.(1)

وی در جای دیگر عقلانیت را با دلیل تراشی و توجیه‏گری یکی دانسته طبق سنت اهل کتاب ره یافتگی و روشن‏بینی چیزی فراتر از احتجاجات فلسفی شمرده است.(2)

در این مورد توجه به چند نکته لازم است:

اوّلاً: به طور مستند، روشن خواهد شد، کتاب مقدس ایمان را عقلانی و استدلالی می‏داند و ادعای غیر مستند نویسنده در این مورد قابل قبول نیست.

ثانیاً: باربور در مواردی بر خلاف این اظهارات خود گفته است: ایمان جنبه تعبدی ندارد. وی صریحاً گفته: ایمان دینی فحواهای معرفتی نیز دارد، زیرا جهان‏بینی به انسان می‏دهد. یا این که: صدق و کذب در عقاید دینی راه دارد و این‏طور نیست که تنها مفید شمرده شوند و احکام آنها در باب حقیقت، کلی و جامع است.(3)

همین طور او گفته: ایمان از دیدگاه اهل کتاب تعبد به اصول نیست بلکه رهیافتی حاکی از وثوق و اعتماد و تعهد قلبی است. ایمان به خدا مثل ایمان به یک دوست، پزشک محرم یا اعتماد شوهر به همسرش است. هیچ یک از اینها ایمان کورکورانه نیست.(4)

او در جای دیگر گوید: تحقیق پذیری در حوزه دین به کلی منتفی نیست، گرچه روایت‏های اولیه‏اش ناپذیرفتنی است.(5) او می‏گوید: عقاید دینی صرفاً موضوع احساسات نیست چه دلایلی له یا علیه آنها می‏توان اقامه کرد.(6) وی افزوده است: به نظر ما دیدگاه گروهی مستحکم‏تر است که به جای تحقیق پذیری علی الاصول، تحقق وعده الهی در همین جهان را مطرح کرده و عقاید دینی را معروض یک آزمون عملی و نظری دانسته است.(7)